Тохтамыш
Чөлөөт нэвтэрхий толь, Википедиагаас
Тохтамыш (1406 оны үед нас барсан) Алтан Ордын хоёр хэсэг болох Цагаан Орд, Хөх Ордыг нэгтгэж нэгэн улс болгосон Цагаан Ордын сүүлчийн хан байв. Тэрбээр Чингис хааны хамгийн том ач Орд ханы удам юм.
Тохтамыш өвөг дээдсийнхээ суу алдрыг дахин дуурсгахыг мөрөөдөж байсан бөгөөд Зүчийн улсыг дахин нэгтгэх төлөвлөгөөтэй байлаа. 1380 онд тэрбээр Ижил мөрнийг гаталж, Хөх Орд руу довтолсон боловч Мусковийн илгээсэн цэрэгт дорхноо цохиулав. Хөх Ордын удирдагч Мамай Куликовын тулалдаанаас хойш удалгүй алагдсан нь Тохтамышийн бүх ордыг нэгтгэх ажиллагааг ихэд хөнгөвчилжээ.
1382 онд Хөх болон Цагаан Ордыг нэгтгэснийхээ дараа Тохтамыш Куликовт ялагдасныхаа хариуг авахаар Москвагийн вант улсыг амжилттай дайлж, Оросын Монголын ноёрхлоос чөлөөлөгдөх эрмэлзлийг нь нэг хэсэгтээ унтраав. Энэ аян дайн үндэсний баатар нь болох Дмитрий Донскойн амьдралынх нь бусад мөчийн нэгэн адил Оросын орчин үеийн зураачдын түүхэн бүтээлийн нэг сэдэв болжээ (зургуудыг үзнэ үү).
Зургаахан жилийн дотор Тохтамыш Крымын хойгоос Балхаш нуур хүртэлхи Монголын газар нутгийг дахин нэгтгэсэн байв.
Дараа нь, Тохтамыш Литвагийн нөлөөллийг тандахын тулд хойд ванлигууд руугаа толгойн сэргийлэх илгээжээ. Литвагийн ван Кестутис энэ явдлыг халдан довтлохын дохио гэж үзэн, толгойн сэргийлэх анги руу довтолж, цохьжээ. Үүнд хилэгнэсэн Тохтамыш Литва, Польшийг дайлж эзлэв.
Улмаар Тохтамыш ялагдаж, тал нутаг руугаа ухарчээ. Гэхдээ 1387 онд тэрбээр Төмөрийн эзэнт гүрний голомт болсон Трансоксиан руу гэнэт довтлов. Тохтамышийн аз дутахад, их цас орж, түүнийг тал нутаг руугаа буцахад хүргэв.
1395 онд Төмөр Алтан Ордыг довтолж, Терек гол дээр Тохтамышийг ялснаар энэ зөрчил мөргөлдөөн дээд цэгтээ тулжээ. Төмөр Алтан Ордын нийслэл Сарай Бэрхийг тонож, Алтан Ордыг вассал болгон, тоглоомын ханыг ширээнд залав.
Тохтамыш Украины тал руу зугтаж, Литвагийн их гүн Витаутасаас тусламж гуйв. 1399 онд Тохтамыш, Витаутасын хамтарсан хүч Ворскла голын тулалдаанд Төмөрийн хоёр жанжин Төмөрхүтлүг, эмир (мурза, визир) Эдигу нарт хиар цохиуллаа. Нэгмөсөн ялагдсан Тохтамышийг 1406, 1407 оны үед Эдигугийн хүмүүс Сибирьт хороожээ. Тохтамыш хаан бол Монгол бичгээр зоос хийлгэсэн Алтан ордны хамгийн сүүлчийн хаан байжээ.
Төмөрхүтлүг
Чөлөөт нэвтэрхий толь, Википедиагаас
Төмөрхүтлүг (~1370-1399) 1397-1399 онд Алтан Ордын хан байсан. Тэрбээр Тохтамышийн эсрэг тэмцэж байсан Цагаан Ордын хан Төмөрмаликийн хүү юм. 1379 онд Төмөрмаликийг нас барсны дараа Төмөрхүтлүг Тохтамышийнд өссөн юм. 1388 онд Тохтамышийн эсрэг бослого нь амжилтгүй болсны дараа тэр, Эдигугийн хамт Төмөр рүү дутаав. 1391-1395 оны Тохтамыш-Төмөрийн дайны үеэр тэд Ижил болон Урал мөрнүүдийн доод биед тусгаар улс байгуулж, нийслэлээ Сарай-Жүкт байрлуулжээ. Тохтамышийг ялагдсаны дараа Төмөрхүтлүг Эдигугийн тусламжтай Алтан Ордын ханаар өргөмжлөгдсөн боловч эрх мэдлийг жинхэнэ барьж байсан хүн нь Эдигу байлаа. 1398 онд Төмөрхүтлүг өөрийн зоос мөнгөтэй болсон бөгөөд 1399 онд Ворскла голын тулалдаанд оролцжээ. Тэрбээр Тохтамышийн хүүтэй зөрчилдөж байгаад алуулсан Орд буюу Орда бол Зүчийн ахмад хүү юм. Түүний эх нь Ойрадын Сартгуа хатан байжээ. Тэрээр Бат ханы аян дайнд оролцож байсан бөгөөд Легницийн тулалдаанд оролцож байсан бололтой байдаг. Орд Цагаан ордны улсыг байгуулж, эзэн суусан бөгөөд түүний удам олон жилийн турш Цагаан ордны улсыг захирч байв. Цагаан ордны улс нь Алтан ордны улсын муж улс байсан бөгөөд одоогийн баруун Сибирь, Казахстан улсын зарим хэсэгт оршин тогтнож байжээ. Хүлэгү
Чөлөөт нэвтэрхий толь, Википедиагаас
- Энэ өгүүлэл нь Ил Хан улсыг үндэслэн байгуулагчийн тухай өгүүлэл болно. Цагадайн ханлигийн тэргүүний тухайд Хара Хүлэгүг үзнэ үү
| Хүлэгү | |
| Хан | |
 Хүлэгү хан Докуз хатны хамт (Рашид Ад Дины "Дэлхийн түүх" судар, 14-р зуун) | |
| Төрсөн | 1217 |
|---|---|
| Нас барсан | 1265 он, 2 сарын 8 |
| Оршуулсан | Кабуди арал, Урмиа нуур |
| Дараагийн хаан | Абаха хан |
| Их хатан | Докуз |
Агуулга[нуух] |
[засварлах] Уг гарвал
Хүлэгү Чингис хааны хөвгүүдийн нэг Тулуй болон Хэрэйдийн нөлөөтэй хатдын нэг Сорхагтани Бэх хоёрын хүү юм. Сорхагтани Монголын улс төрийг сайн залуурдаж, өөрийн бүх хүүгээ Монголын удирдагчид болгож чаджээ. Хүлэгүгийн эх Несториан Христ шашинтан байсан тул Хүлэгү Христ шашинд ээлтэй байв. Хүлэгүгийн хайртай эхнэр Докуз хатан болон дотнын анд, жанжин Хитбух хоёр Христ шашинтнууд байв. 1264 онд Хүлэгү Арменийн түүхч Вартан Аревелчид өөрийгөө төрөхөөсөө Христ шашинтан байснаа хэлж байжээ. Гэхдээ тэрбээр насны эцэс болоход Христ шашинт Докуз хатныхаа хүслээс зөрж Буддын шашинд орсон гэж бичсэн байдаг.[1]Хүлэгү ямар ч байсан гурван хүүхэдтэй байжээ: Абаха - 1265-1282 онд Персийн хоёр дахь Ил Хан байсан; Тарахай - түүний хүү Байду 1295 онд Ил Хан болсон; Тэгүдэр Ахмад, 1282-1284 онд гуравдахь Ил Хан байсан.[2]
[засварлах] Аян дайн
Хүлэгүгийн ах Мөнх 1251 онд Их Хаанаар өргөмжлөгдөв. 1255 онд Мөнх дүү Хүлэгүдаа их цэрэг өгөн баруун өмнөд Азид үлдсэн Лалын шашинт улсуудыг дайлуулахаар мордуулав. Хүлэгү өмнөд Ираны Луруудыг дагаар оруулах; Хашшашин бүлгийг устгах; Багдадад төвлөрсөн Аббасид халифатыг дагаар оруулах буюу сөнөөх; Дамаскад төвлөрсөн Сирийн Айюбид улсыг мөн дагаар оруулах буюу сөнөөх; эцэст нь Египетийн Мамлюкийн султант улс Бахри династийг дагаар оруулах буюу сөнөөх зорилготой аян дайн хийв.[3] Мөнх Хүлэгүд дагаар орсон улсуудтай өршөөнгүй харьцаж, дагаар ороогүй улсуудыг өршөөлгүй устгахыг зарлигдсан. Хүлэгү энэ тушаалын сүүлийн заалтыг ихэд хичээнгүйлэн гүйцэтгэжээ.Хүлэгү урьд хожид цуглуулаагүй их Монгол цэрэг цуглуулж аян дайнд морджээ. Мөнх хааны зарлигаар нийт эзэнт гүрний арван дайчин бүрийн нэгийг Хүлэгүгийн цэрэгт дайчлан цуглуулсан.[4] Тэрбээр Луруудыг амархан дийлсэн бөгөөд түүний нэр хүндээс аюун сүрдсэн Ассассинууд (мөн Хашшашин гэгддэг) нэвтэршгүй бат бөх цайз болох Аламутаа эсэргүүцэн тулалдахгүй тавьж өгчээ.
[засварлах] Багдадын тулалдаан (1258)
[засварлах] Сирийг дайлсан нь (1260)
- Мөн үзэх: Монголчууд Палестинийг дайлсан нь
Энэхүү байлдан дагууллаар тэр үедээ Левант, Египет, Арабын ихээхэн хэсгийг захирсан хүчирхэг улс байсан Айюбид династийг нэгмөсөн дарав. Аюубидийн сүүлийн ван Ан-Насир Юсуфыг Хүлэгү 1260 онд хороолоо.[11] Лалын шашны хүч төвлөрч байсан Багдад, Дамаск эзлэгдсэнээр Каир дахь Египетийн Мамлюкууд Лалын шашинт улсуудын дунд зонхилох боллоо.
Тэр үедээ Хүлэгү өмнө зүг Палестинаар дайран Каир хүртэл давшиж, Мамлюкуудтай тулах зорилготой байлаа. Гэвч 1259 оны сүүлээр Их Хаан Мөнх нас барахад Хүлэгү дараачийн Их Хааныг тодруулах хуралдайд оролцохоор Хархорум руу буцах шаардлагатай боллоо. Хүлэгү Сирид Хитбухын удирдлага дор дөнгөж 10000 орчим цэрэг үлдээгээд ихэнх цэргээ аван буцав.[12] Хитбухын цэрэг өмнө зүгт Египет рүү довтолж, Аскалон, Иерусалем хүрсэн бөгөөд 1000 хүнтэй Монголын гарнизон Газад байрлаж,[13][14][15] өөр нэг гарнизон Наплузад байрлажээ.[16]
[засварлах] Айн-Жалудын тулалдаан (1260)
[засварлах] Сүүл үеийн аян дайнууд
- Мөн үзэх: Бэрх-Хүлэгүгийн дайн
[засварлах] Европтой харилцаж байсан нь
- Мөн үзэх: Франц-Монголын эвсэл
1262 оны дөрөвдүгээр сарын 10-нд Хүлэгү Унгар Ионоор дамжуулан Францын ван IX Луйд захиа өгүүлж эвсэл байгуулахыг санал болгожээ.[19] Энэ захиа Парист сууж байсан IX Луйд хүрсэн эсэх нь эргэлзээтэй. Учир нь энэ захианы цорын ганц гар бичмэл хувь Австрийн Вена хотод байдаг.[20] Гэхдээ Хүлэгү энэ захиандаа Пап ламын тусын тулд Иерусалемийг авах хүслээ илэрхийлж, Луйгаас Египетийн эсрэг усан флот илгээхийг гуйсан байв:
Хүлэгү болон түүнийг залгамжлагчид ийнхүү өчнөөн олон удаа оролдсон боловч Европтой эвсэл байгуулж чадаагүй ажээ. Гэхдээ XIII зуунд Өрнөдөд Монголын юм моодонд орж байжээ. Тэр үед Италид төрсөн олон хүүхэд Монгол удирдагчид, түүний дотор Хүлэгүгийн нэрээр нэрлэгдэж байв. Тухайлбал: Кан Гранде ("Их Хаан"), Алаоне (Хүлэгү), Аргоне (Аргун), Кассано (Газан) гэсэн нэрс бүртгэгджээ.[22]"Би Монголын их цэргийг удирдан, Сарасины итгэл даахгүй улсыг сөнөөн дарах гэж байгаа тул тэнгис далайн нөгөө эргийг захирагч та манай хоёр улсын нийтийн дайсан эдгээр урван тэрслэгчдэд зугтах боломж өгөлгүй далай тэнгисийг сайтар харж байгтун."—Хүлэгүгээс Ариун Луйд илгээсэн захиа.[21]
[засварлах] Пологийнхон
No comments:
Post a Comment