Огул Каймиш
Чөлөөт нэвтэрхий толь, Википедиагаас
Огул Каймиш (Ойгуль Хаймиш) бол Ойрадын Худуга Бэхийн охин юм. Мөн Мэргид гаралтай гэх эх сурвалж бий. Тэрээр Гүюг хааны их хатан байжээ. Огул Каймиш хатан Нагу, Ходжа хэмээх хоёр хүүтэй байжээ. Огул Каймиш Гүюг хааныг нас барсны дараагаар 1248-1251 онд төрийн эрхийг барьж байв. Тулуйн ахмад хүү Мөнх Бат ханы дэмжлэгтэйгээр Их Монгол Улсын хаанд өргөмжлөгдсөнийхөө дараа Огул Каймиш болон түүнд алба хааж байсан 72 түшмэлийг аманд нь чулуу чихэж цаазалжээ.Чөлөөт нэвтэрхий толь, Википедиагаас
Тогоонтөмөр хаан
Чөлөөт нэвтэрхий толь, Википедиагаас
| Тогоонтөмөр | |
| Их Монгол Улсын эзэн хаан | |
 | |
| Хаанчлал | 1333-1370 (37 жил) |
|---|---|
| Хаан ширээнд суусан | 1333 |
| Төрсөн | 1320 |
| Нас барсан | 1370 |
| Өмнөх хаан | Ринчинбал хаан |
| Угсаа залгамжлах хунтайж | Аюушридар |
| Дараагийн хаан | Билигт хаан Аюушридар |
| Их хатан | Данашири |
| Хань | Өлзий хутаг хатан |
| Эцэг | Хүслэн хаан |
| Эх | Харлукын Майлайдай |
[засварлах] Эшлэл
- ↑ Micheal Prwadin - The Mongol Empire and its legacy
- ↑ J.J.Saunders - The history of Mongol conquests
- ↑ Rene Grousset - The Empire of Steppes
Бат хан
Чөлөөт нэвтэрхий толь, ВикипедиагаасБат хан (1205–1255) Монголын нөлөө бүхий удирдагч,Хөх Ордыг үндэслэн байгуулагч Европ руу хийсэн Монголын эзэнт гүрний байлдан дагуулалтыг удирдсанаараа Монголын бусад хаадаас өрнө дахинд илүү алдаршсан. Бат Чингис хааны ач бөгөөд Зүчийн хүү байлаа. Түүний Хөх Орд Алтан Орд (буюу Кипчакын ханлиг) болж, Орос болон Кавказыг 250 орчим жилийн турш захирч байсан. Түүний цэрэг Польш, Унгарын цэргийг бутцохиж байжээ.
Турк дэх Бат ханы хөшөө (Европ болон исламын ертөнцөд Бат ханыг европ төрхтэй мусульман хүн гэж төсөөлдөг байна)
Агуулга
[нуух][засварлах] Кипчакын хаадын цусан төрлийн удам угсаа
Чингис хаан Зүчийг өөрийн хүү болохыг хүлээн зөвшөөрсөн боловч Зүчийн төрсөн эцэг хэн болох нь эргэлзээтэй байсан. Учир нь Чингис хааны эхнэр, Зүчийн эх Бөртэ олзлогдож байсан бөгөөд эргэж ирснийхээ дараа удалгүй Зүчийг төрүүлсэн байдаг. Чингисийг амьд ахуйд энэ асуудлыг олон нийт мэддэг байсан боловч олны дунд хэлцэхийг хориглож байжээ. Гэсэн хэдий ч үүний улмаас Зүчи болон түүний эцгийн хооронд зөрчил үүсч байсан бөгөөд Зүчийг нас барахаас өмнөхөн Зүчи Чингисийн аян дайнд цэргээ дайчлахгүй гэж зөрсний улмаас хоорондоо бараг дайтах шахсан байдаг. Эцэг Зүчи болон өвөг эцэг Чингис хааныг тэнгэрт халихад 22 насыг зооглоод байсан Бат хаан Чингис хаан амьд сэрүүн ахуйдаа Зүчид өөрийн хаант улсаа эзлэн ав гэж дөнгөж 4000 Монгол цэрэг өгсөн, Монгол нутагт түүний эцэгтэй тэрсэлддэг байсан авга ах Өгөөдэй, Цагаадай нарын нөлөө ихэссэн зэргээс болж Бат тэднээс хөндийрч, ялагдсан Түрэг аймгийнхнаас, ихэвчлэн Кипчак-Түрэгүүдээс өөрийн цэргийн ихэнхийг бүрдүүлжээ. Хожим Бат өөрийн авга ах Өгэдэйн угсааныхнаас өөр нэг авга ах Тулуйн угсааныханд хаан ширээг шилжүүлэхэд голлох үүрэг гүйцэтгэсэн.
Зүчи болон Чингис хааныг нас барцгаасны дараа Зүчийн газар нутгийг Бат, түүний ах Орд хоёр хуваан авчээ. Ордын Цагаан Орд Ижил мөрнөөс Балхаш нуур хүртэлх нутгийг хамарч байсан бол, Батын Алтан Орд Ижилээс баруун тийшээх нутгийг захирч байлаа.
Бат болон түүний хүү Сартаг нас барахад, Батын дүү Бэрх Алтан Ордыг залгамжлан авчээ. Бэрх Юань династийг өөрийн эзэн гэж ёс төдий хүлээн зөвшөөрч байсан боловч Монгол төрлийнхөө үеэлүүдтэй эв нэгдэлтэй байхыг эрмэлздэггүй байсан бөгөөд Хүлэгү хантай дайн хийж байлаа. Үнэн хэрэгтээ Бэрх тэр үед хараат бус удирдагч болсон байв. Европын аз болоход, Бэрх Бат шиг Европыг эзлэх сонирхолгүй байлаа.
Бат ямар ч байсан хоёр хүүтэй байсан:
- Сартаг, 1256–1257 онд Алтан Ордын хан байв
- Тогохан[1]
[засварлах] Оросыг дайлсан нь
Өмнө нь Крымын хойгийн байлдан дагуулалтыг удирдсан Батад 1235 онд 130000 цэрэг олгож, Европ руу хийх дайныг удирдах үүрэг өгчээ. Үнэндээ бол Сүбэдэйн захирч байсан энэ их цэрэг Ижил мөрнийг гаталж, 1236 онд Ижил мөрний Булгар руу довтолжээ. Ижил мөрний Булгар, Кипчак, Аланчуудын эсэргүүцлийг дарахад нэг жилийн хугацаа зарцуулсан.1237 оны арваннэгдүгээр сард Бат хан элчээ Владимирийн II Юрий руу довтолгож, дагаар орохыг шаарджээ. Нэг сарын дараа Батын цэрэг Рязанийг бүсэлсэн. Зургаан өдөр цус урсган тулалдсаны эцэст хотыг бүрэн устгасан бөгөөд тус хот дахин хуучин шигээ цэцэглээгүй юм. Энэ мэдээг сонсож түгшсэн II Юрий Монголчуудын эсрэг хөвгүүдээ хөдөлгөсөн боловч тэд бут ниргүүлжээ. Монголчууд Коломна, Москва хотуудыг шатаасныхаа дараа 1238 оны хоёрдугаар сарын 4-нд Владимир хотыг бүсэллээ. Гурван өдрийн дараа Владимир-Суздалийн нийслэлийг эзлэн авч, юу ч үгүй галдан шатаажээ. Вангийн гэр бүл галд шатах энэ үед II Юрий хойд зүг рүү яаран сандран ухарсан юм. Ижил мөрнийг гатлаад тэр шинэ арми байгуулсан боловч, энэ армийг нь Монголчууд гуравдугаар сарын 4-нд Сить гол дээр юу ч үгүй хүйс тэмтэрчээ.
Бат хан их цэргээ хэд хэд хувааж, Оросын 14 хотыг, тухайлбал Ростов, Углих, Ярославль, Кострома, Кашин, Кснятин, Городец, Галич, Переславль-Залесский, Юриев-Польский, Дмитров, Волоколамск, Тверь, Торжок хотуудыг дайлжээ. Эзлэн авахад хамгийн хэцүү байсан хот нь Козельск хэмээх жижиг хот байсан бөгөөд тэр хотын насанд хүрээгүй хунтайж Титус оршин суугчдынхаа хамтаар Монголчуудын довтолгоог долоон долоо хоног эсэргүүцэн тулалдсан байна. Ам дамжин ярьсан түүхэнд өгүүлснээр Монголчууд ойртож явааг дуулсан Китеж хотынхон бүгд нууранд живцгээсэн нь өнөөг хүртэл харагддаг гэлцдэг ажээ. Монголчуудад дагаар орж, алба гувчуур өргөхийг зөвшөөрсөн Смоленск, алслагдсан байрлал, өвлийн цаг агаарын улмаас Монголчуудын хүрч чадаагүй Новгород, Псков хотууд томуухан хотуудаас устгуулалгүй үлджээ.
1238 оны зун Бат хан Крымын хойгийг дайлж, Мордовыг номхотгожээ. 1239 оны өвөл, тэрбээр Чернигов, Переяславыг дайлав. Монголын цэрэг Киевийг хэдэн сар бүсэлсний эцэст 1239 оны арванхоёрдугаар сард эзлэн авлаа. Халичийн Данило шургуу эсэргүүцэн тулалдсан боловч, Бат хан түүний газар нутгийн хоёр гол нийслэл Халич, Володимир-Волиньский хотуудыг эзлэн авч чаджээ. Гэхдээ Оросын улсуудыг төв Азийн эзэнт улсад нэгтгэлгүй харин вассал болгожээ.
[засварлах] Төв Европыг дайлсан нь
Үүний дараа Бат хан Монгол морины туурай хүрэх газар хүртэл аян дайн хийж "сүүлчийн далайг үзэх"ээр шийджээ. Орчин үеийн зарим түүхчид Бат хан хожим Европчуудын зүгээс жигүүрүүд рүү нь халдан довтлохоос сэргийлж, бас зарим талаараа цаашдын байлдан дагууллынхаа угтвар дохио болгохыг зорьж энэ дайныг хийсэн гэж таамагладаг. Гэхдээ ихэнх түүхчид түүнийг жигүүрүүд нь аюулгүй болж, цэрэг бэлэн болсон үед бүх Европыг байлдан дагуулах санаатай байсан гэдэгт итгэдэг.Монголчууд төв Европ руу гурван замаар цэрэг хөдөлгөсөн. Нэг замын цэрэг нь Легницад Хуурмаг Хенри, Силезийн гүн, Тевтоны их мастерийн цэргийн нэгдсэн хүчийг бутцохиж Польшийг эзэлжээ. Хоёрдахь замын цэрэг нь Карпатын нурууг давж, гуравдахь замын цэрэг нь Дунай мөрний дагуу аялжээ. Гурван замын цэргээ дахин нэгтгэж, 1241 оны дөрөвдүгээр сарын 11-нд Мохи дахь тулалдаанаар Унгарын IV Белагийн удирдсан цэргийг бутцохисноор Унгарыг номхотгожээ. Монголын цэрэг зуны турш Унгарын тал нутгаар довтолж, 1242 оны хавар хүчээ сэлбэж, Австри, Далмац хүртэл нутгаа тэлж, Бохемийг довтлов.
Европ руу хийсэн энэхүү довтолгооныг Батын удирдлага дор Сүбэдэй төлөвлөж хэрэгжүүлжээ. Сүбэдэй Европт хийсэн ялалтуудаараа өөрийн алдар нэрийн оргилд хүрсэн. Оросын янз бүрийн вант улсуудыг ээлж дараагаар дайлж дууссаныхаа дараа, тэр Европын төв хэсэг рүү довтлох довтолгоондоо бэлтгэн Польш, Унгар, бүр Австри хүртэл тагнуул илгээж байв. Европын вант улсуудын талаар тодорхой дүр зурагтай болсон Сүбэдэй Бат хан ба түүнтэй цус нэг өөр хоёр ханхүүгийн удирдсан довтолгооныг гоц ухаантай төлөвлөжээ. Зүчийн хүү Бат хан ерөнхийлөн захирагч байсан боловч Сүбэдэй Оросын хойд, өмнөд хэсгийг дайлсан Монголын аян дайныг газар дээр нь удирдаж байсан шигээ Европын аян дайныг мөн удирджээ. Хайдугийн хойд замын хүч Легницийн тулалдаанд ялалт байгуулж, Хаданы цэрэг Трансильванд амжилттай дайтаж байхад, Сүбэдэй тэднийг Унгарын тал нутагт хүлээж байлаа. Дахин нэгдсэн их цэрэг Сайо гол руу буцаж Мохи дахь тулалдаанаар Унгарын IV Белаг бутниргэжээ.
[засварлах] Батын үлдээсэн өв
1241 оны сүүлээр Бат, Сүбэдэй хоёр Австри, Итали, Германыг дайлах төлөвлөгөөгөө гаргаж дуусч байхад, Өгэдэй хаан (1241 оны арванхоёрдугаар сард нас барсан) тэнгэрт хальсан тухай мэдээ ирж, цусан төрлийн хөвүүд болон Сүбэдэй Хархорум руу Их хуралдайд дуудагдсанаар 1242 оны хаврын сүүлээр Монголын цэрэг буцжээ. Бат Их хаан болох боломжтой байсан бөгөөд энэ суудлыг авч чадахгүй нь тодорхой болонгуут Ази, Уралын нуруун дахь байлдан дагуулсан нутаг орноо түвшитгэхээр буцсан байна. Тэр эргэж явахдаа Сүбэдэйг авч яваагүй бөгөөд Монголдоо үлдсэн Сүбэдэй тэндээ 1248 онд нас баржээ. Бат Гүюг хаанд дайсагнан ханддаг байсан тул Европыг цаашид байлдан дагуулах төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон. Чингис хааны ач нарын хоорондох харилцаа улам бүр муудаж Монголын Эзэнт гүрний төгсгөл ойртсон энэ үед тэр дорно зүгээс ирэх довтолгооноос сэргийлж цэргээ бэлэн байлгаж байхаас өөр аргагүй байлаа. Бат хан эргэж ирээд 1242 онд ханлигийнхаа нийслэлийг Ижил мөрний доод биед орших Сарайд байгуулжээ. Гүюг хааныг нас барсны дараа тэрбээр шинэ аян дайн хийхээр төлөвлөж байсан боловч (тэр Европыг байлдан дагуулах Сүбэдэйн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх санаатай байв) 1255 онд нас барж, ханлиг нь Сартагт өвлөгдлөө. Сартаг Европыг дайлах төлөвлөгөөнөөс татгалзлаа. Үүнээс хойш 230 жилийн турш Кипчакын ханлиг Оросыг олон вангуудаар нь дамжуулан захирч байлаа.Бэрх ч гэсэн Европыг эзлэх Батын төлөвлөгөөг сонирхоогүй юм. Харин тэр өөрийн үеэлүүд, ялангуяа Хүлэгүтай тулалдахыг илүү сонирхож байлаа. Бэрх Исламын шашны чин сүжигтэн байсан тул Хүлэгүг Багдадыг сүйтгэсэн хэмээн үзэн ядах болжээ. Хүлэгү өөрийнхөө эзгүйд Айн Жалутад ялагдсаныхаа хариуг авахаар Египет рүү цэрэг аван хөдлөхөөр зэхэж байх үед 1262 онд Бэрх хан Ил Хан улсын нутаг дэвсгэрийн нэг хэсгийг Кипчакуудаар цөлмүүлэн дээрэмдүүлжээ. Үүнд уурлан хилэгнэсэн Хүлэгү их цэргээ цуглуулан, хойд зүг рүү хөдөлсөн бөгөөд Бэрх хан түүнийг Ариун Газраас нь улам холдуулж, хойд зүг рүү аваачсаны дараа 1263 онд Хүлэгү Кавказын хойд хэсгийг эзлэн авах гэж оролдоод хүнд ялагдал амсчээ.
Кипчакын ханлигийг Орос, Европт Алтан Орд нэрээр мэддэг байсан бөгөөд зарим түүхчид энэ нэрний гарлыг Ханы гэр алтлаг өнгөтэй байсантай холбоотой гэж үздэг ажээ. "Алтан" гэдэг үг нь "ханы" гэсэнтэй адил утгатай гэж бас үздэг аж. Монголын бүх ханлигууд дундаас Алтан Орд хамгийн удаан оршин тогтносон. Юань династи задарч, Хятадаас хөөгдөн, Ойрхи Дорнодын Ил Хан улс мөхсөнөөс бүүр хойно Бат ханы удам угсаа Оросын тал нутгийг эзэгнэн суусаар байлаа.
[засварлах] Доорхийг үзнэ үү
[засварлах] Лавлах материал
- ↑ David Morgan, The Mongols, p. 224.
- Morgan, David. The Mongols. ISBN 0-631-17563-6.
- Nicolle, David (1998). The Mongol Warlords. Brockhampton Press.
- Ronay, Gabriel (1978). The Tartar Khan's Englishman. Cassel.
- Saunders, J.J. (1971). The History of the Mongol Conquests. Routledge & Kegan Paul. ISBN 0-8122-1766-7.
- Sicker, Martin (2000). The Islamic World in Ascendancy: From the Arab Conquests to the Siege of Vienna. Praeger Publishers.
- Soucek, Svatopluk (2000). A History of Inner Asia. Cambridge.
No comments:
Post a Comment